समाचारहरू

हिउँदको बिहानी । कठ्याङ्ग्रिदो जाडो । घर नजिकै गाईगोठ । गाईको घाँटीमा बाँधिएको घण्टीको आवाज । ५८ वर्षीय सिंहराज गुरुङ दुहुना गाईका लागि घाँस खोले तयार गर्दै हुनुहुन्छ । आँगन छेउको भकारोमा भेडा र बाख्रा । मुसुक्क हाँस्दै गुरुङले भन्नुभयो–‘बस्ती एकान्त भएकाले घर र बस्तुको रेखदेख यसैमा निर्भर छ ।’ याम्फुदिन निवासी गुरुङका दुई जना छोरी झिसमिसेमै घाँस जानु भएको छ । दैनिक घाँस ल्याएर स्कुल जानुपर्ने उहाँहरूको तालिका छ । छुट्टिमा घर र बारीको काममा बाबुलाई सघाउनुपर्छ । ‘बारी मल्नका लागि अरूको गाईगोठ ल्याएको छु ।’–उहाँले भन्नुभयो–‘हप्ता–पन्ध्र दिनसम्म घाँसले थाम्छ होला । खनजोत गरेर आलु मकै लगाउने कामले हिउँद बित्छ ।’

चार जना छोराछोरीदेखि गाईबस्तु स्याहार गर्ने जिम्मा उहाँको काँधमा छ । बिहानीको जाडोमा सुरुप्प–सुरुप्प चिया पिउँदै उहाँले पत्नीको मृत्यु सुत्केरी हुँदा भएको बताउनुभयो । पत्नी नरमाया गुरुङले तीन छोरीलाई घरमै जन्माउनु भएको थियो । चौथो सन्तान छोरा जन्माउने क्रममा पत्नीको अत्यधिक रक्तश्राव भएर मृत्यु भयो । २९ वर्षीया पत्नीको मृत्युले सिंहराजलाई सम्हालिन निकै गार्‍हो भयो । ‘मर्ने त मरेर गए । बाँच्नेले गरी खानुपर्छ ।’–उहाँले आँशु पुछ्दै भन्नुभयो । उहाँ भर्खरै जन्मिएका छोरा सुशन र छोरीहरूको रेखदेख र खेतीपातीमा व्यस्त बन्नुभयो । ‘छोरा ११ वर्षको भएपनि मावलीघरमै बस्छ ।’–उहाँले भन्नुभयो । गुरुङले भन्नुभयो–‘मावलीमा माया र रेखदेख दुवै पायो । अब त हुर्कियो । कहिलेकँही आउँछ ।’ गुरुङका अनुसार गर्भवती हुँदा चार पटकसम्म न त चेकजाँच गर्ने चलन थियो । न त पूर्व तयारी नै । सुत्केरी गराउन अस्पताल लैजाने कुरा त कल्पना बाहिरको हुन्थ्यो । उहाँले भन्नुभयो–‘आजभोलि दुर्गममा सुत्केरी व्यथाले च्यापिएकालाई हेलिकप्टरले लैजान्छ भनेको सुनेको छु । मेरो त यस्तै भयो । अरू कसैको नहोस् ।’

पाथीभरा याङवरक गाउँपालिका–१ नाङखोल्याङकी दिलुशा खिम्दिङ लिम्बूले चौथो सन्तान जन्माउने क्रममा मृत्यूवरण गर्नु पर्‍यो । ०७५ कात्तिक १३ गते । व्यथाले च्यापेपछि घरमै छोरा त जन्माइन् । तर, सालनाल खसेन । धेरै रगत बग्यो । डोकोमा हालेर अस्पताल लैजाने तयारी गर्दागर्दै मृत्यु भयो । लिम्बूले तीन सन्तान घरमै जन्माउनु भएको थियो । स्वास्थ्य स्वयम्सेविका माङगेना खिम्दिङ लिम्बूका अनुसार गाउँघरमा अझैपनि सुत्केरी गराउन धामीझाँक्रीप्रति विश्वास गर्ने चलनको अन्त्य हुन सकेको छैन । गर्भ रहेदेखि स्वास्थ्य चौकी जाने र परामर्श गर्ने चलन प्रभावकारी हुन सकेको छैन । सिरीजङ्गा गाउँपालिका अध्यक्ष टीकाराम गुरुङका अनुसार प्रचारमा देखिनका लागि भन्दा व्यवहारमा देखिने गरी काममा ध्यान दिनुपर्छ । गोष्ठी र कार्यक्रम पनि गर्नुपर्छ तर वास्तविक गर्भवति र परिवारसम्म स्वास्थ्यसँग सम्बन्धित विषयवस्तु जोड्नसक्नुपर्छ । आफ्नो गाउँपालिकाका सबै वडामा गर्भवति र सुत्केरीमा मात्र होइन,स्वास्थ्य सेवा पाउन नसकेका नागरिकका लागि आफू प्रतिबद्ध रहेको अध्यक्ष गुरुङले बताउनुभयो ।

०७५ साउन महिनादेखि ०७६ भदौसम्म आठ जना सुत्केरी आमाले ज्यान गुमाएका छन् । आर्थिक वर्ष २०७४/०७५, २०७५/०७६ र चालु आर्थिक वर्ष २०७६/०७७ को मङ्सिरसम्म गरी तीन वर्षको अवधिमा १६ जनाले ज्यान गुमाएका छन् । घरमै बच्चा जन्माउने चलन र सालनाल नझरेर तथा अत्यधिक रक्तश्राव भएर ज्यान गुमाएका छन् । जिल्लामा वार्षिक औसतमा ३ हजार ४ सय २२ जना महिला गर्भवती हुने जिल्ला स्वास्थ्य कार्यालयको तथ्याङ्कमा उल्लेख छ । तीमध्ये ६० प्रतिशतले घरमै बच्चा जन्माउने गरेको पाइन्छ । आर्थिक वर्ष २०७५/०७६ मा ५ सय ८३ जना दक्ष प्रसूतिकर्मीबाट सुत्केरी भएका छन् । तीमध्ये १ सय ३१ जनाको शल्यक्रिया र बाँकीको सामान्य तरिकाले सुत्केरी गराइएको छ । आर्थिक वर्ष २०७४/०७५ मा ५ सय ३५ जना मध्ये १ सय ६२ जनाको शल्यक्रियाबाट प्रसुति गराइएको थियो । आर्थिक वर्ष २०७३/०७४ मा १ सय २४ जनाले शल्यक्रियामार्फत बच्चा जन्माएका छन् । चेतनाको कमी, आर्थिक अभाव, भौगोलिक बनावट र गाउँले चलनले प्रसुती गराउन अस्पताल ल्याउनेको चलन प्रभावकारी हुन सकेको छैन । जिल्ला अस्पतालका प्रमुख डाक्टर सोनिङ लामाले गाउँमा रहेका स्वास्थ्यकर्मीको भूमिका कमजोर हो वा सेवाग्राही नै नमानेका हुन् भन्नेमा बुझ्न नसकेको बताउनुभयो । स्वास्थ्य कार्यालयका प्रमुख पुण्यमणी तिम्सिनाले जनचेतनामुलक कार्यक्रम र अस्पताल ल्याउने आकर्षक योजना बनाउनुपर्ने बताउनुभयो । उहाँले भन्नुभयो–‘गर्भवति भएदेखि नै स्वास्थ्य चेकजाँच गर्नुपर्छ भनेर मात्र नहुँदोरहेछ । बरू स्थानीय तहसँग सहकार्य गरेर केही सुविधा पनि थप्न सके कार्यक्रम प्रभावकारी बन्न सक्थ्यो  कि !’

जनासाङ्ख्यिक तथा स्वास्थ्य सर्वेक्षण २०१६ का अनुसार नेपालमा मातृ मृत्यूदर प्रति लाख २ सय ३९ रहेको उल्लेख छ । दीगो विकास लक्ष्य स्वीकार गरेको नेपालले मातृ मृत्युदर ७० मा झार्ने प्रतिबद्धता जनाएको छ । राष्ट्रपति महिला उत्थान कार्यक्रम अन्तर्गत सञ्चालित ‘सुत्केरी हुने अवस्थामा स्वास्थ्य समस्या भई जोखिममा परेका महिलाको हवाइ उद्धार गरी तोकिएको अस्पतालमा पु¥याएर गुणस्तरीय सेवा दिनु रहेको’ उल्लेख छ । नेपालको संविधान भाग–३ मौलिक हक र कर्तव्य धारा ३५ स्वास्थ्यसम्बन्धी हकः (१) मा प्रत्येक नागरिकलाई राज्यबाट आधारभुत स्वास्थ्य सेवा निःशुल्क प्राप्त गर्ने हक हुनेछ र कसैलाई पनि आकस्मिक स्वास्थ्य सेवाबाट वञ्चित गरिने छैन भनी उल्लेख गरिएको छ । संविधान देशको मुल कानुन भएकाले संविधानको मर्म अनुसार महिला, बालबालिका तथा ज्येष्ठ नागरिक मन्त्रालयसँग दुर्गम क्षेत्रका गर्भवति तथा सुत्केरी महिलाका लागि हवाइ उद्धार गर्ने कार्यक्रमलाई प्रभावकारी बनाउन आवश्यक छ । स्थानीय सरकार, प्रदेश सरकार र सङ्घीय सरकारसहित सम्वन्धित मन्त्रालय र कार्यालय गम्भीर हुनुपर्ने खाँचो औँल्याइएको छ ।

देवराज गुरुङ