अन्तरवार्ताहरू

प्राचीसँग यहाँको यात्रा कहिलेबाट र कसरी भयो ? 

२०५५ सालमा इन्सेकमा आबद्ध भए पश्चात प्राची प्रकाशनमा विविध सरोकारले मेरो संलग्नता रहेको छ । नेपालमा त्यतिबेला मानव अधिकारको अभियान अत्यन्त जरूरी र महत्वपूर्ण थियो । अहिलेजस्तो मानव अधिकारका विषयगत क्षेत्रमा काम गर्ने सङ्घसंस्थाहरू थिएनन् । राष्ट्रिय मानव अधिकार आयोग पनि थिएन । 

इन्सेकका तत्कालीन अध्यक्ष सुशील प्याकुरेलले एकदिन इन्सेकमा कार्यरत मानव अधिकारकर्मीहरूलाई जुलुसमा जानु पर्ने कारणसहित आग्रह गर्नु भयो । जुलुस भन्ने बित्तिकै राजनीतिक मुद्दाका मात्र सम्झने मेरो बुझाइ त्यस पश्चात परिवर्तन भयो । त्यो जुलुस मानव अधिकार आयोग स्थापनाका लागि गरिएको थियो । राज्यसँग अधिकार प्राप्तिका लागि पनि यस्ता जुलुस गर्नुपर्ने रहेछ भन्ने त्यतिबेला महसुस गरेँ । आयोग स्थापनाका लागि हामी थुप्रैपटक जुलुसमा सहभागी भएका छौँ । 

यिनै अभियानका कारण मानव अधिकार आयोग स्थापना भएको हो । २०५३ सालमा नै आयोग गठनको ऐन आएको भएपनि आयोग भने २०५७ सालमा मात्रै स्थापना भएको हो । योबिचमा हामीले थुप्रै आन्दोलन र अभियान चलाउनु पर्‍यो । अभियान होस् र अन्य आन्दोलनका व्यवस्थापकीय पक्ष मैले हेर्ने गर्थेँ । इन्सेकमा व्यवस्थापकीय पक्षमा मेरो भूमिका भएकाले अग्रपङ्क्तिमा भन्दा पनि पर्दापछाडि मेरो सहभागिता बढी रहन्थ्यो । इन्सेकले राष्ट्रिय अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रमा पाएको सम्मान, विश्वास र मानव अधिकार क्षेत्रमा प्राप्त उपलब्धिको हिस्सेदार हुन पाएकोमागौरवान्वित महसुस गरेको छु । नेपालको मानव अधिकार क्षेत्रमा नेतृत्वदायी संस्थाको विकासमा योगदान पुर्‍याउन पाउनु मेरा जीवनको उपलब्धि पनि हो । प्राची प्रकाशन गर्ने संस्थामा व्यवस्थापन हेर्नुपर्ने भएकाले मेरो संलग्नता व्यवस्थापकीय काममा २०५५ सालदेखि नै थियो ।

प्राची प्रकाशनको मुख्य उद्देश्य के हो ? 

इन्सेकसँग मेरो आबद्धता हुँदादेखि नै प्राची प्रकाशनमा थियो । लामो समयसम्म प्रत्येक दुई महिनामा हामीले प्राची प्रकाशन गथ्र्यौँ । कतिपय परिस्थितिजन्य कारणले अहिले सामयिकतामा तलमाथि भएको छ । तर, हामीले यसलाई प्रकाशन गरिरहेका छौँ । प्राचीको प्रमुख उद्धेश्य भनेकै आम नागरिकमा सचेतना पैदा गर्ने तथा मानव अधिकार रक्षकहरू र अधिकार प्राप्त गर्ने समुदायलाई जागरूक बनाउने हो । मानव अधिकारका विषयमा यसका पाठकलाई संवेदनशील बनाउने र शिक्षाको काम गर्ने हो । हामी त्यतिबेला सामाजिक संस्थाहरूको सञ्जालमार्फत काम गर्थ्यौँ । जिल्लाजिल्लामा मानव अधिकार संस्थाहरू थिए । ति अहिले पनि छन् । तिनीहरूसँग हामी साझेदारीमा काम गर्थ्यौँ । उनीहरूले मानव अधिकार सचेतनासम्बन्धी काम गर्ने गर्थे । त्यतिबेला रेडियो स्रोता क्लबहरू थिए । उनीहरूमार्फत  मानव अधिकार सचेतनाका काम गर्ने गथ्र्यौँ । सचेतना गर्ने माध्यमका रूपमा प्राची पनि एक हो । ग्रामीण तहका मानिसको सचेतना बृद्धिका लागि प्राची प्रकाशन गरिएको हो । यो सबै मानव अधिकारको संचेतनाका लागि हो । मानव अधिकारको मूल्य, मान्यता, सिद्धान्त र राष्ट्रिय/अन्तर्राष्ट्रिय अनुभव के छन् भन्ने कुरा प्राचीले प्रस्तुत गर्ने हो । 

प्राची प्रकाशनका प्रतिफल केके हुन् ? 

कतिपय कुरा मापन गर्न नसकिने हुन्छन् । द्वन्द्वकालकै कुरा गरौँ, तत्कालीन द्वन्द्वरत पक्षले प्राचीको अपनत्व लिएजत्तिकै हामीलाई भान हुन्थ्यो । यसलाई हामीले ठूलो प्रतिफलका रूपमा लिएका छौँ । सङकटकालका बेलामा होस् वा तत्कालीन राजाको प्रत्यक्ष शासनकालमा नै किन नहोस् हामी गाउँगाउँ पुगेर मानव अधिकारका तालिमहरू दिन्थ्यौँ । त्यतिबेला हामीले निकै प्रशंसा बटुल्यौँ । किनभने हामी प्राचीमा तथ्यपरक विषयवस्तु प्रकाशन गथ्र्यौँ । हाम्रो प्रतिफलका मापन यस्तै हुन् । 

द्वन्द्वकालमा प्राचीको माग व्यापक भएकाले कुनैकुनै अङ्क त हामीले पुनः प्रकाशन समेत गरेका थियौँ । आजसम्म पनि प्राची तथ्यमा आधारित प्रकाशनका रूपमा स्थापित छ । यसलाई हामीले कायम राखिरहेका छौँ । अहिलेपनि हामी मानव अधिकारको संचेतनाको अभियानमा छौँ । इन्सेकले आफ्ना प्रकाशनहरू सेना, प्रहरी, सशस्त्र प्रहरीको मानव अधिकार सेल होस् वा अन्य मानव अधिकार संस्थाहरूमा पठाउने गरेको छ । हामीले प्राचीलाई नियमित रूपमा सरोकारवालाहरूसँग वितरण गर्दै आएका छौँ । यसलाई अनलाइनमा पनि राखेका छौँ । पाठकले हामीलाई प्रदान गरेको प्रतिक्रिया पनि प्रकाशनको प्रतिफलका रूपमा हामीले सँगालेर राखेका छौँ । 

युग सुहाउँदो बनाउनका लागि प्राचीको टीमलाई यहाँको सुझाव के छ ? 

इन्सेकले आफूलाई समयसापेक्ष बनाउँदै ल्याएको छ । प्राची प्रकाशनलाई पनि समयसापेक्ष बनाउँदै लैजानु पर्छ । अस्तित्वको सङ्घर्षमा आफ्नो अब्बल पहिचान बनाउन यसले समयको परिवर्तन अनुसार विषयको समावेशीकरण र प्रविधिको प्रयोगलाई ध्यान पुर्‍याउनेछ । अहिले डिजिटल युग हो । यो युग सुहाउँदो गरी हामी अगाडि बढ्नुको विकल्प छैन । इन्सेकका हरेक प्रकाशनलाई डिजिटाइज्ड गरी धेरैभन्दा धेरै पाठकसमक्ष पुर्‍याउने योजना बनाएका छौँ । प्राचीलाई पनि सोही अनुरूप अगाडि बढाउनु पर्छ । 

बजार किनबेचका लागि मात्रै नभएर पहिचान स्थापित गर्नका लागि पनि महत्वपूर्ण हुन्छ । प्राची वितरणलाई डिजिटल प्लाटफर्ममार्फत अगाडि लैजानु पर्छ । अडियो बुक पनि एउटा माध्यम हुन सक्छ । हामी अब विद्युतीय माध्यमलाई भरपुर उपयोग गर्ने पक्षमा छौँ । प्राचीको टीमले विद्युतीय माध्यमको धेरैभन्दा धेरै प्रयोग गरोस् भन्ने मेरो सुझाव रहेको छ । प्रकाशन गरिएका सामग्री धेरैले पढ्ने बनाउनु पर्छ । सामग्रीको प्रभाव तथा गुणस्तर र समसामयिक मानव अधिकारका सवाललाई प्राचीले समेट्नु पर्छ । मानव अधिकारको क्षेत्रमा आएका नविनतालाई प्राचीले बोक्नु सक्नु पर्छ । 

प्राचीले उठाउनै पर्ने सवालहरू के के हुनु पर्छ ? 

हामीले काम गर्ने भनेको मानव अधिकारको संरक्षण, सम्बर्द्धन र मानव अधिकार संस्कृति प्रवर्धनका लागि हो । प्राचीले उठाउने प्रमुख विषय मानव अधिकार नै हो । मानव अधिकारका मुद्दामा विविधता छन् । विविधतायुक्त मुद्दालाई एकीकृत गरी पाठक समक्ष पुर्‍याउने माध्यम प्राची हो । अहिले आर्थिक, सामाजिक तथा सांस्कृतिक अधिकारका प्राथमिकतालाई उजागर गर्ने, मौलिक हक, राष्ट्रिय अन्तर्राष्ट्रिय प्रावधानलगायतका विषय प्राचीले प्राथमिकतामा राख्नु पर्ने विषय हुन् । नागरिक तथा राजनीतिक अधिकारका विषयवस्तु र विश्वव्यापी रूपमा अगाडि आएका मानव अधिकारका नविनतम सवाललाई प्राचीले जनमानसमा सरलीकृत गरी प्रस्तुत गरोस् भन्ने मेरो शुभकामना छ ।

(प्राचीको अङ्क १ सय बाट साभार)