फिचरहरू

भोजराज तिमल्सिना
वषौँसम्म आफू जन्मेको हुर्केको ठाउँबाट टाढिएर विस्थापनको दुःख भोग्दै आएका उनीहरूले विस्थापनको यातनाबाट मुक्ति पाउन मृत्यु नै कुर्न पर्‍यो । जीवित रहँदा उनीहरूले आफ्नो गाउँ पर्कन अनेकन प्रयास गरे । तर सकेनन् । माओवादीले उनीहरूको घरजग्गा सुम्पेनन् । आफ्नै नेताले हस्ताक्षर गरेको शान्ति सम्झौताको अलिकति पनि सम्मान गर्न सकेको भए ती विस्थापितको जीवनले अझै म्याद पाउने थियो । आफ्नो घर आँगनमा उभिने सपना कहिल्यै देख्न नपर्ने गरी कैयन विस्थापितहरूको अवसान भइरहेको छ ।

साउन महिनाको पहिलो साता, मकै गोड्ने समय थियो । छिमेकी नानी र टेकबहादुर कार्कीको घरमा माओवादी बास बसेका रहेछन् । बिहानै प्रहरी आएर 'बाहिर निस्क, नत्र घरमा आगो लगाँउछौ' भन्न थाले । भित्र मान्छे राखेर आगो लगाउने कुरा उनलाई मन परेन । बुढौली लागेपनि 'खबरदार, आगो लगाउन पाइन्न' भन्दै छिमेकीको घरमा गए । प्रतिवादपछि प्रहरीले कार्कीको घरपछाडिबाट भत्काए । घटनामा तीनजना माओवादी पक्राउमा परे भने नौजना झ्यालबाट भागे । 'घर भत्काएपछि क्षतिपूर्ति दिनुपर्छ' भनी अडान राखेकाले प्रहरीले क्षतिपूर्ति लिन हिड्नुस भनेर भारी बोकाई गोविन्दलाई चौकीमा पुर्‍याए । माथिबाट ठानेदार आँउछन् भन्दै प्रहरीले पीडित परिवारलाईसमेत कुरायो । रातपरेपछि मात्र साउनको तेस्रो सातातिर जिल्लामा आउनु भनियो । जिल्ला जाँदा डिएसपीले 'यिनीहरूलाई थुन्दे, माओवादी पाल्ने पनि यिनै, क्षतिपूर्ति माग्न आउने पनि यिनीहरू' भन्दै थर्काए ।

मलिन अनुहार लिएर फलामेटार गाविस-५ निवासी ४० वर्षीय गोविन्द भनिने धनप्रसाद तिमल्सिनालगायत छिमेकीहरू फर्किए । जाँदाजाँदै बाटोमा 'तँलाई भोली मार्छन् रे घरमा नबस' भन्न थाले गाँउलेहरू । अघिल्लो दिन ३२ वर्षीय नानी कार्कीलाई माओवादीले अपहरण गरी सोधपुछ गरी छाडेका थिए । गाँउलेले त्यसो भनेपछि ०५५ साउन २५ गते बिहानै फापरबारीको बाटो हुँदै काठमाडौंतिर सोझिए उनी । एक्लै सहरमा बस्न सकेनन्, परिवारको यादमा लुक्दै ०५५ भदौंको ७ गते घर गएर दिँउसो बारीमा र राति घरमा बसे । 'माओवादी रमितेको ओडारमा आएर बसेका छन् ,तँ भाग, मार्छन्' भनेर छिमेकीले फेरि समाचार ल्याए । पानीमा भिज्दै घर छोडेर राति ओडारमा बसी भोलिपल्ट डाँडो काटे उनले ।

मानिसको मनै त हो कसरी एक्लै बस्न सक्थे उनी । लुकिछिपी कात्तिक ७ गते फेरि घर फर्किए । केही दिनपछि नै 'गुमराङमा बञ्जारा मारे' भन्ने समाचार सुनेपछि उनले घर छाड्नुमै भलाइ ठाने । त्यसै दिन हतियारसहितका आठजना माओवादीले घरमा गएर सोधपुछ गरेछन् । माओवादी घरमा गएको सुनेपछि त उनी झनै आत्तिए । माओवादीलाई दिनु भनेर पठाएको चिठी पनि छिमेकीले च्यातिदिएछन् ।

सडकमा भुटेको मकै बेचेर खोपासीमा सानो घर बनाई परिवारका आठैजनालाई बोलाए । गाँउको ३० रोपनी सात आना जग्गा, घर र गोठ सबै अलपत्र पर्‍यो । सपरिवार गाउँबाट विस्थापित भएपछि उनको घरजग्गा माओवादीले बलडाँडाका टोकल भ्लोनको जिम्मामा कमाउन दिए । शान्ति वार्तापछि घरजग्गा फिर्ता पाइन्छ कि भनेर गाँउ गए तर माओवादीले ५० हजार लिएर मुक्त भएको पत्र दिए । माओवादी कार्यालयमा धेरै धाए तर जग्गा फिर्ता भएन उनको । उनी विस्थापनमा परेको कुरा इन्सेक प्रतिनिधिले स्थानीय पत्रिकामा लेखेपछि 'मेरोबारेमा लेख्ने को हो' भनेर कड्किदै कार्यालयमै आए गोविन्द । कुरा गर्दै जाँदा निकै बेर उनी । पहलकदमी हुँदै थियो । एक्कासि बेहोस भएर लडेपछि ०६३ माघ ११ गते शिक्षण अस्पताल काठमाडौंमा उनको मृत्यु भयो ।

इन्सेक प्रतिनिधिको अभिलेख अनुसार काभ्रे जिल्लामा दुईसय ५० परिवारका एकहजार तीनसय ६२ जना विस्थापनमा परेका छन् । यसमा माओवादीले कब्जा गरेका १६ परिवारको घरजग्गा शान्ति प्रक्रियापश्चात् पनि फिर्ता भएको छैन । सशस्त्र द्वन्द्वका क्रममा विस्थापनको बढी समस्या क्षेत्र नम्बर १ मा देखिएको छ जहाँ गरिबी, अशिक्षा र बेरोजगारीको ठूलो बास छ ।

माओवादी जिल्ला नेता महेश गाँउमा अन्यायपूर्वक व्यक्तिका जग्गा हडपेर राज चलाउनेहरू नै विस्थापित भएको बताँउछन् । दश वर्ष द्वन्द्वका क्रममा कब्जामा लिएका र नष्ट नभएका सामान खोज्न पार्टी कार्यकर्तालाई निर्देशन दिएको बताँउदै उनी विस्थापितहरूलाई फर्कनका लागि पार्टी सक्दो सहयोग पुर्‍याउने बताँउछन् । विस्थापितको पहिचानको लागि यहाँ धेरै पटक सर्वदलीय बैठक पनि भए । प्रायः ती सबै बैठकहरू आफ्ना पार्टी कार्यकर्तालाई प्रशासनमा सूचिकृत गर्ने विषयमै केन्द्रित रहृयो ।

गोविन्दसँगै विस्थापनमा परेका फलामेटार गाविस-५ निवासी ५३ वर्षीय बालकृष्ण तिमल्सिना, ३६ वर्षीय थरीप्रसाद तिमल्सिनाको घरमा पनि कोही फर्किएको छैन । अर्काको खेती कमाएर मजदुरी गर्ने उनीहरू आफूहरू पनि गोविन्दको जसरी घर फर्किन नपाई बित्ने हो कि भन्ने भयसँगै विरानो ठाउँमा बाँचिरहेका छन् ।

नेपाली काङ्ग्रेसमा आस्था राखेका कारण बनखु गाविस-१ निवासी अर्जुन कुँवरलाई ०५७ साउन १५ गते माओवादीले अपहरण गरी कुटेर मर्‍यो भनी फ्याँकेको ठाँउबाट अस्पताल ल्याई उपचार गरपछि अपाङ्ग भएरै पनि बाँचेका थिए । गाउँको घरमा माओवादीले ताला लगाई घरका सबै सामान लगे । त्यही चिन्ताले ०६२ वैशाख १५ गते उनको मृत्यु भयो । घर जाने आशमा गोविन्द र अर्जुन मात्र होइनन् गोकुले गाविस-५ का विक्रम योञ्जन बनखु गाविस-४ का रत्नध्वज वाइवा, बुढाखानी गाविस-३ निवासी कारसे लामा अनि मेच्छेका दौलत सिं लामा घर फर्किन नपाइकन बिते ।

माओवादी भने कसैलाई पनि घर जानबाट वञ्चित नगरेको स्पष्टीकरण दिन्छन् । जिल्लाको सदरमुकाममा माओवादीले ०६३ कात्तिक १३ गते विस्थापितहरूको घरजग्गा फिर्ता तथा पुनर्स्थापना सम्पर्क कार्यालय खोले । तर, यो कार्यालयमा विस्थापित कसैले पनि निवेदन बोकेर नआएका कारण 'भाडा मात्र किन तिर्ने भनेर महिनादिनपछि बन्द भयो । पत्रपत्रिकामा माओवादीलाई विस्थापितले नटेरेको भन्ने समाचार पनि आयो । आन्तरिक विस्थापनसम्बन्धी संयुक्त राष्ट्रसंघीय मार्गनिर्देशक सिद्धान्तविपरीत विस्थापित गराउने पक्षलाई नै निवेदन दिएर घर फर्किनुपर्ने प्रावधानले सबैलाई लज्जित बनायो । माओवादीका वर्तमान विद्यायक लालध्वज लामा र जिल्ला जनसरकार प्रमुख बमध्वजसँग ०६२ चैत १६ गते इन्सेक प्रतिनिधिले विस्थापितहरूलाई पुनःस्थापित गर्नेसम्बन्धमा नेपालथोकमा गरेको कुराकानीमा माओवादीले काभ्रेमा १६ परिवारमात्र विस्थापित भएको दावी गरे ।

नेपाल सरकार र माओवादीबीच भएको विस्तृत शान्ति सम्झौतामा सशस्त्र द्वन्द्वका समयमा कव्जा गरिएका,ताला लगाइएका र प्रयोग गर्न नदिइएका सम्पतिहरू तत्काल फिर्ता गर्न दुवै पक्षले सहमति व्यक्त गरेका छन् । तर त्यो सहमति पालना होउन्जेल कतिजना गोविन्दहरूको जीवन मरणमा परिणत हुने हो,त्यसको जवाफ महेश र लालध्वजसँग मात्र होइन माओवादी सम्मिलित सरकारसँग पनि छैन  ।

काभ्रे । ०६४ भदौ

 

-