फिचरहरू

१० वर्ष अघिसम्म गजवीर बोटेलाई कालीगण्डकी नदीमा डुङ्गा तार्न भ्याइ नभ्याई थियो । बगनासकाली गाउँपालिका–७ दैलातुङका ८२ वर्षीय गजवीर बोटेले आफ्नो जीवनका ६० वर्ष डुङ्गा वारी पारी गरेरै बिताउनु भयो । स्याङजा र पाल्पाको सङ्गम स्थलमा रहेको कालीगण्डकी नदीमा उहाँले दैनिक ३०/३५ जनालाई डुङ्गाबाट वारीपारी गराउन हुन्थ्यो । त्यसैको आम्दानीबाट उहाँको गुजारा राम्रै चलेको थियो । कालीगण्डकी नदीमा झोलुङगे पुल बनेपछि उहाँ डुङ्गा चलाउने पेशाबाट बिस्थापित हुनुभयो ।
चौरासी गर्ने बेला भइसकेको बुढ्यौली शरीर । बुढ्यौलीले कुप्री परेर हिड्नु हुन्छ गजवीर । गत फागुनमा गोठमा आगो लागेपछि उहाँलाई झनै समस्या भयो । आजकल झिसमिसे बिहानीदेखि साँझसम्म गोठ बनाउने काममा सकि नसकी उहाँ खटिनुहुन्छ । गोठ बनाउनका लागि सहयोग माग्न वडा कार्यालय र गाउँपालिका कार्यालयमा आफू पुगेपनि सहयोग कसैबाट पनि नपाएको उहाँले बताउनु भयो । “पानीबाट जोगाउन फालिएका टिन र त्रिपाल बटुलेर भएपनि गोठ बनाउँदैछु ।” उहाँले भन्नुभयो ।
दैलातुङ गाउँ कालीगण्डकी नदी किनारमा अवस्थित छ । यहाँका बोटेको मुख्य पेशा नै डुङ्गा तार्ने थियो । दैलातुङ्गदेखि पाल्पाको बगनासकाली, तानसेन तथा स्याङ्जाको कालीगण्डकी र गुल्मीसम्मका मानिस कालीनदी तरेर आउने जाने गर्थे । तर पुल बनेपछि आफूहरू पेशाबाटै बञ्चित हुनुपरेको उहाँले बताउनु भयो । “झोलुङ्गे पुल बन्यो, मानिसहरु पुलबाटै आउन जान थाले हाम्रो डुँगा पनि कालीगण्डकी नदीको भेलसँगै बग्यो ।” गजवीरले भन्नुभयो । डुङ्गा बगेसँगै हाम्रो रोजीरोटीको आधार पनि सधैका लागि गुम्यो उहाँले भन्नुभयो ।
बोटे समुदायकै अगुवाको रुपमा रहनुभएका गजवीरको डुङ्गा वारीपारी गराएर मान्छे तार्ने मात्रै हैन व्यवस्था परिवर्तन गर्ने आन्दोलनमा पनि महत्वपूर्ण भूमिका छ । पञ्चायत कालमा जनता पक्षबाट अगुवाई, २०४७ मा बहुदलको आन्दोलन र २०६२–०६३ को जनआन्दोलनमा पनि गजवीर सक्रियतापूर्वक लाग्नुभएको थियो । “धेरै व्यवस्था बदलियो तर अवस्था फेरिएन ।” उहाँले भन्नुभयो ।
यही वडाबाट राजनीति गरेर यहाँका व्यक्तिहरु मन्त्री सम्म भइसकेका छन् । राजनीति तथा सामाजिक क्षेत्रमा यहाँका धेरै व्यक्तिहरू माथिल्लो तहमा पुगेका छन् तर बोटे जातिको उत्थानका लागि कसैको पहल भएकै छैन । “चुनावका बेला मात्रै भोट माग्न आउने र अरू बेला के खायौ कसरी बसेका छौं भनेर पनि कसैले सोध्दैनन् ।” गजवीरले दुखेसो गर्नुभयो ।
गजवीर पोहोरसम्म सानो खरको घरमा उहाँ बस्नुहुन्थ्यो । हालै जनता आवास कार्यक्रम अन्र्तगत दुई कोठे टिनको छानो लगाइएको घरमा गजवीर आफ्नी ६८ वर्षीया पत्नीसँगै बस्दै आउनु भएको छ । उहाँका ६ छोरा र ४ छोरी पनि छन् तर कोही पनि साथमा छैनन् । सबै जनाको बिहेबारी भयो र सबै आ–आफ्नै कर्ममा छन् । छोरा छोरी जति भएपनि हामी बुढाबुढीलाई बिरामी पर्दा कसरी उपचार गर्ने र बिहान साँझको गर्जो कसरी टार्ने भन्ने चिन्ता उस्तै छ । उहाँले भन्नुभयो ।
दैलातुङमा बोटे समुदायका १७ घर छन् । अहिले दैलातुङमा बोटे समुदायको जनसङ्ख्या १ सय २० छ । २०६८ सालको जनगणनाअनुसार देशभर बोटे जातिको जनसङ्ख्या १० हजार छ । पाल्पामा भने यो जातिको जन सङ्ख्या ८ सय ३ छ । जसमा महिलाको सङ्ख्या ४ सय ३९ छ भने पुरुषको सङ्ख्या ३ सय ६४ छ । पाल्पाको कुल जनसङ्ख्या २ लाख ६१ हजार १ सय ८० रहेकामा जिल्लामा बोटे समुदायको जनसङ्ख्या भने ०.३१ प्रतिशत हुन आउँछ । त्यस्तै ६ सय ७१ बोटेले मातृभाषा बोल्छन् । कुल जनसङ्ख्याका आधारमा मातृभाषा बोल्नेको प्रतिशत ०.२६ छ । पाल्पाबाहेक चितवन, उदयपुर, मकवानपुर, तनहुँलगायतका जिल्लामा समेत बोटे जातिको बसोबास रहेको पाइन्छ ।
अन्यत्रका बोटे जस्तो यहाँका बोटेले गण्डकी किनारमा सुन खोज्ने काम गर्दैनन् । यहाँका अधिकांश युवा वैदेशिक रोजगारीका लागि खाडी मुलुक तथा भारत गएका छन् । छिमेकमा रहेका ब्राह्मण, मगर समुदायका व्यक्तिका घर र बोटेका घर त्यसै पनि फरक छन् । अन्य समुदायका घरमा टिनको छानो लगाइएको छ भने बोटेहरूका धेरैजसो घर झुपडी र टिनको छाप्रोयुक्त छन् । वैदेशिक रोजगारीका अलावा पुरुषहरू सिकर्मी/डकर्मी काम गर्ने, वल्लो पल्लो घरमा ज्याला मजदूरीमा काम गर्न जाने गर्छन् भने महिलाहरू छिमेकीका घरको काम धन्दासँगै उनीहरूका खेतबारीको काम पनि गर्छन् । यहाँका बोटे समुदायसँग उनीहरूलाई गरिखान पुग्ने जमिन छैन । त्यसैले उनीहरूले आफ्नो उत्पादनले नपुगेको समयावधिभर किनेर खानुपर्ने अवस्था छ ।
कमाउन सक्ने जति कोही भारत गए, कोही नेपालकै विभिन्न ठाउँमा पुगेका छन् । आर्थिक उन्नतिको अवसरका लागि बोटे समुदायका मानिस पनि यहाँबाट अन्त बसाइँ सर्ने क्रम बढेको छ । कालीगण्डकी नदीमा डुङ्गा तार्ने र माछा मार्ने पेशा सङ्कटमा परेपछि यहाँका बोटे समुदायका मानिस हातमुख जोर्नका लागि गाउँ छाड्दै गएको गजवीरले बताउनु भयो ।

- यज्ञमूर्ति तिमिल्सिना